Szara strefa w gospodarce

Szara strefa (ang. informal sector) to taka część gospodarki, która nie jest opodatkowana ani monitorowana przez jakąkolwiek formę rządu lub instytucji rządowej. W przeciwieństwie do gospodarki formalnej, działania i transakcje zawarte w ramach szarej strefy (gospodarki nieformalnej) nie są uwzględnione ani w PNB (produkt narodowy brutto), ani w PKB (produkt krajowy brutto). Inne terminy używane w nazewnictwie szarej strefy to gospodarka nieformalna i sektor nieformalny.

Kategorie szarej strefy w gospodarce

Szarą strefę można podzielić na cztery kategorie, biorąc pod uwagę działania i rodzaj łamanych praw w każdej z nich[1]:

gospodarka nielegalna (ang. the illegal economy) – składa się z działań gospodarczych przynoszących dochód łamiących przepisy prawne
gospodarka niezgłoszona (ang. the unreported economy) – działania przynoszące dochód osobom z niezarejestrowaną działalnością gospodarczą i nieodprowadzających podatków
gospodarka niezarejestrowana (ang. the unrecorded economy) – działalności niezgłoszone rządowym urzędom statystycznym
gospodarka nieformalna (ang. the informal economy) – składa się z działań gospodarczych, które z jednej strony unikają kosztów wynikających z wszelkich regulacji, a z drugiej nie są objęte korzyściami wynikającymi z powyższych reguł

„System of National Accounts”, stworzony we współpracy przez ONZ, Bank Światowy, OECD, MFW oraz Komisję Europejską system określający międzynarodowe standardy statystki rachunków narodowych dokonuje podziału działań gospodarczych na[2]:

obserwowalne, które są mierzone bezpośrednio na podstawie danych
nieobserwowalne, które tworzą nieobserwowalną gospodarkę (ang. non-observed economy)

Produkcja dóbr i usług w szarej strefie

Produkcja dóbr i usług w gospodarce nieobserwowalnej jest następnie dzielona na:

produkcję podzielną (ang. underground production), która składa się ze wszystkich legalnych w świetle prawa działań gospodarczych ukrywanych przed władzami publicznymi, na przykład w celu unikania podatków lub wykorzystywania pracowników, nie przestrzegając standardów prawnych dotyczących warunków czy czasu pracy
produkcję nielegalną (ang. illegal production), w której zawiera się produkcja dóbr i usług zabroniona przez prawo danego kraju (np. narkotyki) oraz produkcja, która jest nielegalna, jeśli jest wykonywana przez osoby nieuprawnione
produkcję sektora nieformalnego (ang. informal sector production), w której działają jednostki zajmujące się produkcją dóbr i usług zapewniających pracę i dochód osobom zaangażowanym w taką działalność
produkcję gospodarstw domowych przeznaczonych na własny użytek końcowy (ang. household production for own final use), która dzieli się na trzy grupy:
- produkcję zboża i hodowlę zwierząt
- rybołówstwo, łowiectwo, leśnictwo, przetwórstwo produktów rolnych, wytwarzanie przedmiotów codziennego użytku
- bieżące utrzymanie domów zajmowanych przez właścicieli

Ekonometria i model ekonometryczny - co to?

Wpływ szarej strefy na gospodarkę państwa

Szara strefa stanowi ważną część gospodarki państwa, jest to szczególnie istotna część rynku pracy, a w wielu krajach odgrywa ona ważną rolę w tworzeniu zatrudnienia, produkcji i generowaniu dochodów przez obywateli. W krajach o wysokim wskaźniku wzrostu populacji lub urbanizacji sektor nieformalny zazwyczaj absorbuje większą część dostępnej siły roboczej w obszarach miejskich. Nieformalne zatrudnienie pozwala ludziom na przeżycie w krajach, w których brakuje sprawnie działających zabezpieczeń społecznych, takich jak zasiłki dla bezrobotnych czy pracy socjalnej lub gdzie płace i emerytury są niskie, szczególnie w sektorze publicznym. W takich sytuacjach wskaźniki takie jak stopa bezrobocia i czasowe niedostateczne zatrudnienie są niewystarczające, aby całkowicie opisać rynek pracy w konkretnej gospodarce. Statystyki dotyczące gospodarki nieformalnej mają kluczowe znaczenie dla oceny jakości zatrudnienia formalnego w gospodarce i dotyczą zarówno krajów rozwijających się, jak i rozwiniętych[3].

Tradycyjnie, długookresowe występowanie szarej strefy można znaleźć w gospodarkach rozwijających się i na rynkach wschodzących. W związku z tym, nieformalną dynamikę zatrudnienia można zaobserwować zarówno z perspektywy czasu, jak i między krajami we wszystkich gospodarkach na pewnym etapie ich rozwoju. Z drugiej strony, pojawiają się nowe powody wzrostu nieformalnego zatrudnienia jako reakcja na skomplikowane regulacje i wysokie podatki w wielu krajach[4].

Te nowe formy powiększania się szarej strefy stanowią istotne wyzwanie dla polityków, ponieważ pokazują, że polityka nastawiona na wzrost gospodarczy może nie być wystarczająca, aby wyeliminować, lub choćby zredukować nieformalne zatrudnienie. Badania przeprowadzone przez WTO (Światowa Organizacja Handlu) i ILO (Międzynarodowa Organizacja Pracy) pokazują, że wcześniejsze nadzieje, że efekty wzrostu gospodarczego i globalizacji pomogą w zwalczeniu nieformalnego zatrudnienia, są zupełnie nieuzasadnione. Zamiast tego, niektóre rodzaje nieformalnego zatrudnienia powstają właśnie w odpowiedzi na niepowodzenie ze stron władz publicznych zapewnienia właściwego zabezpieczenia społecznego i obniżenia podatków do poziomu zachęcającego do pracy formalnej. Dodatkowo, pewne formy nieformalności w gospodarkach mogą być i są postrzegane jako reakcja na trudności z przetrwaniem na światowych rynkach formalnie działających przedsiębiorstw[5].

Wcześniej wspominane badania wskazują, że państwa muszą zintegrować się z gospodarką światową, jeśli chcą cieszyć się wyższym poziomem wzrostu gospodarczego. Zarówno integrację na rynkach światowych, jak i walkę z nieformalnym zatrudnieniem należy uznać za komplementarne. Tego typu działania nie pozwolą jednak na rozwiązanie trwałych problemów z dnia na dzień. Często muszą być wdrażane z myślą o najbardziej potrzebujących i o najsłabszych w społeczeństwie. Dodatkowe pole manewru, wynikające z potencjalnie wyższego wzrostu gospodarczego, powinno być ukierunkowane na poprawę warunków w tych segmentach rynku pracy, które dobrowolnie rezygnują z opcji formalnego zatrudniania.

Czym są opcje?

Kwestia rozrastania się szarej strefy jest jedną z wielu problematyk, jakiej zbadania podjął się F. Schneider, ekonomista od wielu lat analizujący tematy związane z gospodarkami nieformalnymi na świecie. Wyniki tej analizy widoczne są w Tabeli 1.

Analizując Tabelę 1 widać, że obciążenia podatkowe oraz moralność podatkowa to czynniki najbardziej wypływające na wkraczanie kolejnych podmiotów do szarej strefy gospodarki. Wszelkie kwestie związane z podatkami potrafią wyraźnie podnieść koszty prowadzenia biznesu, zmniejszają również wynagrodzenie otrzymywane przez pracownika końcowego. Im wyższe podatki, tym większa premia jest uzyskiwania przez unikanie ich płacenia.

Tabela 1. Waga głównych czynników rozrostu szarej strefy w gospodarce

Czynniki wpływające na szarą strefę	Wpływ na szarą strefę (w procentach)
	Wartość uśredniona z 15 badań	Wartość uśredniona empirycznych wyników 28 badań
Wzrost obciążenia podatkami i składkami na ubezpieczenia społeczne	35-38%	45-52%
Intensywność uregulowań	8-10%	10-15%
Transfery społeczne	5-7%	5-8%
Specyficzne uregulowania rynku pracy	5-7%	5-8%
Usługi sektora publicznego	5-7%	5-8%
Moralność podatkowa	2-25%	–
Wpływ ogółem	76-94%	70-90%

Źródło: Szara strefa – zakres pojęcia i podstawowe obszary badań

Według badań Schneidera[6] również poziom wolności gospodarczej bezpośrednio koreluje się z udziałem szarej strefy w gospodarce. Państwa zaliczone do najbardziej wolnych pod względem regulacji gospodarczych miały średni udział szarej strefy w swoim produkcie krajowym brutto na poziomie 16,6%, natomiast wyniki pozostałych czterech kwintyli to kolejno: 29,7%, 38,6%, 34,8%, 38,6%. Można tutaj dostrzec jednoznaczną zależność.

Występowanie szarej strefy w gospodarce niesie ze sobą często poważne konsekwencje gospodarczo-społeczne, mogą to być między innymi[7]: