Pojęcie systemu gospodarczego sięga wczesnych lat XIX wieku. Z definicji słownika z Oxfordu wynika, że system ekonomiczny (economic system) to: „System, w którym społeczeństwo lub inna struktura jest zorganizowana w odniesieniu do swojej gospodarki, jest to suma instytucji ekonomicznych i ustaleń w społeczeństwie”[1].

Inna słownikowa definicja tłumaczy system ekonomiczny jako: „zorganizowany sposób, w którym stan lub państwo alokuje swoje zasoby i rozdziela towary i usługi we wspólnocie narodowej”[2].

Polski ekonomista Tomasz Kowalik, definiuje system ekonomiczny w następujący sposób: „jest to zespół, kompleks organizacji, gospodarstw domowych oraz jednostek działających według określonych zasad, bodźców, nakazów i zakazów, w dziedzinie produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr i usług”[3].

Podział systemów gospodarczych

System gospodarczy (ekonomiczny) funkcjonujący w gospodarce konkretnego państwa ma kluczowy wpływ przede wszystkim na wyniki ekonomiczne, kształtuje efektywność ekonomiczną gospodarki i buduje sprawiedliwość społeczną. Systemy gospodarcze można podzielić na trzy główne:

• gospodarka rynkowa
• gospodarka planowa
• gospodarka mieszana

Gospodarka rynkowa

Historia gospodarki rynkowej sięga XIX wieku, a gospodarka Wielkiej Brytanii z pierwszej połowy tego wieku jest uważana za wzorcową. Państwo pełniło wtedy rolę swoistego „nocnego stróża” – jego funkcje kontroli gospodarczej były ograniczone do niezbędnego minimum[4]. W takiej postaci rozwinęła się również w innych krajach Europy Zachodniej, jednak dzisiaj już praktycznie nie występuje w swojej pierwotnej formie.

„Gospodarka rynkowa jest gospodarką wymienno–pieniężną, powstałą samoczynnie w wyniku stopniowej ewolucji jako konieczność wypływająca ze społecznego podziału pracy. I jako wyraz konieczności wyrasta z natury. (…), zakłada wolność jako przyrodzone prawo człowieka, (…)”[5].

Gospodarka rynkowa, to system ekonomiczny, w którym istnieje własność prywatna i firmy czy instytucje o charakterze własnościowym posiadają swoje środki produkcji. Podejmują decyzje odnośnie tego jak, dla kogo i w jakiej ilości produkować wybrane dobro. Wybór jaki produkt ma być wytwarzany zależy od sytuacji rynkowej, która jest kształtowana przez konsumentów bazując na prawie popytu i podaży na dobra i usługi. Na pytanie jak produkować odpowiadają osoby odpowiedzialne za takie decyzje, najczęściej są to właściciele firm, biznesmeni, menadżerowie. Oni wybierają metodę produkcji, która będzie najbardziej optymalna do osiągnięcia najwyższego możliwego zysku w danym czasie. Kwestia kto jest grupą docelową konkretnego produktu manufakturowego – na to pytanie odpowiada również rynek, który zweryfikuje wcześniejsze badania przeprowadzone w przedsiębiorstwie.

Rola rządu w gospodarce rynkowej to przede wszystkim tworzenie systemu prawnego, który ma za zadanie chronić interesy firm, instytucji oraz obywateli państwa. Centralne organy państwa zajmują się także emisją pieniędzy na przykład przy pomocy oddzielnej instytucji jaką może być bank centralny. Ponadto, kluczowymi kwestiami, za które musi odpowiadać rząd to dostarczanie dóbr społecznie pożądanych wszystkim obywatelom – utrzymywanie policji, straży pożarnej, szpitali, komunikacji miejskiej czy służb zbrojnych. Do obowiązków rządzących należy też zapewnienie zdrowych i równych warunków konkurencji na rynku poprzez między innymi zapobieganie monopolom i ograniczanie działań związków zawodowych. Ingerencja państwa może nastąpić na dodatek w sytuacjach kryzysowych, na przykład przy wahaniach gospodarczych, bardzo wysokim bezrobociu czy przy szczególnie dużych różnicach dochodowych lub majątkowych[6].

Główną zaletą gospodarki rynkowej jest to, że wszystkie decyzje ekonomiczne podejmowane przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa czy instytucje bazują na podstawie racjonalności gospodarowania. Na rynku dominuje własność prywatna. Producenci mają wolny wybór w podejmowaniu decyzji względem ilości i sposobu produkcji. Dobra i usługi są kierowane tam, gdzie jest największy popyt na nie, a konsumenci mają szeroki wybór spośród oferowanych dóbr i usług, nie są skazani na jednego producenta w konkretnej dziedzinie gospodarki. Konkurencyjność i możliwości zarabiania dużych pieniędzy zachęcają innowacyjnych przedsiębiorców, a pozostali starają się zdobywać klienta coraz lepszą jakością oferowanych wyrobów, atrakcyjniejszą ofertą czy obsługą klienta na najwyższym poziomie.

Przykłady zastosowania gospodarki rynkowej w praktyce w krajach takich jak Stany Zjednoczone Ameryki czy Japonia ukazują jednak pewne wady występujące w zastosowaniu tego systemu ekonomicznego. Mechanizm gospodarki rynkowej nie zawsze gwarantuje zaspokojenie podstawowych potrzeb części społeczeństwa, co może wprowadzić ludzi w ubóstwo przy braku zatrudnienia i niewystarczającej pomocy ze strony organów państwa. W takiej sytuacji wystąpią znaczące nierówności dochodowe. Przedsiębiorcy mając na celu maksymalizację własnych zysków mogą doprowadzić do degradacji środowiska, a także do wystąpienia zróżnicowanego rozwoju poszczególnych regionów w kraju. Niedoskonałości rynków to kolejne ryzyko jakie może pojawić się w gospodarce rynkowej[7].

Cytując słowa Adama Smitha z „Bogactwa Narodów”, kiedy podejmujesz decyzje ekonomiczne działasz we własnym interesie, ale „jesteś kierowany przez niewidzialną rękę [rynku]”[8], aby sprzyjać również interesom innych. Ekonomiczna metafora niewidzialnej ręki rynku ma szczególnie duże znaczenie w gospodarce rynkowej, w której brakuje koordynacji działań ekonomicznych w skali całego kraju przez rząd lub jakąkolwiek inną organizację. Niemniej jednak decyzje ekonomiczne i społeczne podejmowane przez gospodarstwa domowe, gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa, instytucje oraz rząd mają kluczowy wpływ na funkcjonowanie i kondycję gospodarki rynkowej w konkretnym państwie.

Gospodarka planowa

Gospodarka planowa jest często przedstawiana jako przeciwieństwo gospodarki rynkowej. Jest to taki system, w którym władze centralne kontrolują i regulują wszystkie aspekty ekonomiczne, w tym podejmują decyzje odnośnie produkcji, inwestycji i cen[9]. Decyzje te zwykle zawarte są w planie gospodarczym[10]. Według literatury przedmiotu gospodarka centralnie planowana – „centralnie ustala co, jak i dla kogo jest produkowane. Szczegółowe instrukcje są następnie przekazywane gospodarstwom domowym, przedsiębiorstwom i pracownikom” [11].

W XX wieku większość gospodarek centralnie planowanych działało na terenach państw o ustroju socjalistycznym. Również największymi orędownikami gospodarki planowanej byli ekonomiści socjalistyczni. Między innymi z tych względów gospodarka planowana jest często utożsamiana z ideologią socjalistyczną[12].

Rząd na najwyższych szczeblach zarządzania podejmuje kluczowe decyzje ekonomiczne. Agencje rządowe decydują o całej produkcji, planując, organizując i koordynując cały proces produkcyjny w większości gałęzi przemysłu, tym samym prognozując przyszłe potrzeby konsumentów względem dóbr i usług. Produkcja jest nastawiona na konsumentów, którzy mogą nabywać dobra i usługi w państwowych sklepach po odgórnie ustalonych cenach przez organy władzy centralnej. Rząd jest pracodawcą dla wszystkich lub dla zdecydowanej większości pracowników w państwie. Sektor prywatny w gospodarce centralnie planowanej jest bardzo mocno ograniczony rządowymi regulacjami, bądź w ogóle nie istnieje.

W gospodarce planowej gospodarstwa domowe czy przedsiębiorstwa nie mają praktycznie żadnego wpływu na podejmowane decyzje gospodarcze. Wszystkie zasoby ekonomiczne są własnością rządu, a podmioty inne niż państwowe nie mogą mieć w posiadaniu żadnego majątku. Na rynku nie ma konkurencyjności, przedsiębiorstwa państwowe mają na celu produkcję określonej ilości dóbr i usług, a nie osiągnięcie jakiegokolwiek zysku.

Głównym powodem popularności modelu gospodarki planowanej, szczególnie wśród socjalistów jest dość równomierna dystrybucja bogactwa i dochodów, co powoduje mniejsze dysproporcje społeczne niż na przykład w gospodarce rynkowej. Produkcja dóbr i usług jest nastawiona na zaspokajanie potrzeb społeczeństwa, a nie na maksymalizację zysków, co może być pozytywne w wielu gałęziach przemysłu. Natomiast korzystając z długoterminowego planowania przyszłych potrzeb społeczeństwa można przewidzieć wiele sytuacji z wyprzedzeniem, na przykład zmiany w demografii, czy w środowisku naturalnym i podjąć odpowiednie decyzje ekonomiczne[13].

Istnieje jednak szereg powodów, dlaczego gospodarka planowana jest obecnie stosowana tylko w kilku państwach na świecie (między innymi Republika Kuby i Korea Północna). Częstą sytuacją jest niewystarczająca dystrybucja zasobów, co powoduje niedobory lub nadwyżki. Centralne planowanie potrzeb konsumentów nie determinuje tak dobrze ich potrzeb i preferencji jak wolny rynek. Brakuje odpowiednich zachęt ku wprowadzaniu innowacji. Biurokracja jest nadmiernie rozbudowana, co jest nieefektywnym wykorzystaniem zasobów ludzkich. Występować może wzmożona korupcja na wysokich szczeblach[14]. Pomimo w miarę równego rozdysponowania dóbr i usług wśród społeczeństwa, uśredniony standard życiowy w krajach z gospodarką centralnie planowaną jest zdecydowanie niższy niż w tych z gospodarką rynkową lub mieszaną.

Gospodarka mieszana

Gospodarka mieszana to system ekonomiczny, który zawiera połączenie gospodarki rynkowej i centralnie planowanej – występuje własność publiczna i prywatna, a zasady wolnego rynku działają równocześnie przy zachowaniu ekonomicznego interwencjonizmu państwowego. Rząd decyduje o stopniu równowagi tego połączenia, zależnie od sytuacji rynkowej stopień powiązania tych dwóch systemów gospodarczych może być różny[15].

 „W gospodarce mieszanej państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych, takich jak obrona narodowa czy bezpieczeństwo wewnętrzne. Kontroluje także zakres, w jakim jednostki mogą się kierować w swoim działaniu własnym interesem”[16].

Generalizując, w modelu gospodarki mieszanej dominuje własność prywatna środków produkcji, własność publiczna stanowi zwykle mniejszy odsetek. Na rynku działają przedsiębiorstwa państwowe i prywatne i wszystkie dążą do maksymalizacji zysków oraz akumulacji kapitału, co jest podstawową siłą napędową każdej działalności gospodarczej. W przeciwieństwie jednak do gospodarki wolnorynkowej, rząd wywiera pośredni wpływ makroekonomiczny na gospodarkę poprzez politykę fiskalną i monetarną, mając na celu przeciwdziałanie pogorszeniu się koniunktury gospodarczej i tendencji kapitalizmu wobec kryzysów finansowych, bezrobocia i rosnących różnic w dochodach i w dysproporcjach majątkowych. W niektórych mieszanych gospodarkach jest miejsce dla planowania gospodarczego na przykład na rzecz kluczowych przedsiębiorstw sektora publicznego[17].

W państwach skandynawskich takich jak Szwecja czy Norwegia, w których rząd wypłaca wysokie świadczenia społeczne, podatki zwykle są wyższe, jednak dzięki temu dysproporcje społeczne są mniejsze, a dochody bardziej zrównoważone[18]. W innych krajach, gdzie sektor prywatny odgrywa większą rolę ekonomiczną, świadczenia społeczne mogą być niższe, z powodu przede wszystkim niższych podatków, jednak dysproporcje dochodowe zwykle są wtedy większe. Przykładem może być tutaj Wielka Brytania.

Gospodarka mieszana jest obecnie uznawana za idealny system ekonomiczny, łącząc w sobie najlepsze elementy gospodarki wolnorynkowej i centralnie planowanej. Dzięki względnej wolności gospodarczej udaje się wygenerować wysoki wzrost gospodarczy, który poprawia poziom życia społeczeństwa z roku na rok, a przy pomocy niskich podatków można zapewnić przychylne i dobre prawo, egzekwowane przez niezawisłe sądy, otoczyć najbardziej potrzebujących odpowiednią opieką socjalną i zapewnić dostarczanie dóbr społecznie pożądanych.

Jednym z głównych krytyków tej koncepcji był Ludwig von Mises, który uważał, że nie można połączyć kapitalizmu i socjalizmu – wolny rynek albo planowanie gospodarcze zdominuje ekonomię takiego systemu[19]. Mises wyjaśnił swoje stanowisko twierdząc, że nawet jeśli kapitalistyczna gospodarka rynkowa zawierała liczne państwowe lub znacjonalizowane przedsiębiorstwa, to taka sytuacja nie oznacza, że jest to gospodarka mieszana, ponieważ istnienie takich organizacji nie zmienia podstawowych cech gospodarki rynkowej. Dane przedsiębiorstwa państwowe nadal podlegają siłom wolnego rynku, nadal musiałby uzyskiwać finansowanie poprzez wolnorynkowe operacje finansowe i dążyć w swoich działaniach do maksymalizacji zysków (a przynajmniej starać się zminimalizować koszty)[20].

---

[1] Definition of economic system in English, https://en.oxforddictionaries.com/definition/economic_system

[2] What is an economic system?, http://www.businessdictionary.com/definition/economic-system.html

[3] T. Kowalik: Współczesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000, s. 9–13.

[4] Gospodarka rynkowa – Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/gospodarka-rynkowa;3906928.html

[5] W. Samecki: Wprowadzenie do ekonomiki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 64.

[6] Państwo a rynek we współczesnej gospodarce. Wybrane problemy, pod red. Zofii dach, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2008, s. 28-30.

[7] M. Nasiłowski: System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1996, s. 52- 53.

[8] A. Smith: Inquiry into…, op. cit.

[9] A. Nove: Planned economy, The New Palgrave: A Dictionary of Economics, 1987, v. 3, s. 879–880.

[10] Planned economy, http://www.dictionary.com/browse/planned-economy

[11] D. Begg, S. Fischer. R. Dornbusch: Mikroekonomia. Wydanie IV zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 1078.

[12] Planned economy, http://www.cs.mcgill.ca/~rwest/link-suggestion/wpcd_2008-09_augmented/wp/p/Planned_economy.htm

[13] Economic Systems, http://www.ssag.sk/files/Economic-Systems.pdf

[14] Planned economy, op. cit.

[15] B. Schiller: The Micro Economy Today, McGraw-Hill/Irwin, 2010, s. 15.

[16] D. Begg, S. Fischer. R. Dornbusch: Mikroekonomia, op. cit., s. 63.

[17] R. Pollin: Resurrection of the Rentier, University of Massachusetts, s. 141-142, http://www.peri.umass.edu/fileadmin/pdf/other_publication_types/NLR28008.pdf

[18] A. Lahti: Globalization & the Nordic Success Model: Part II. 2010. Arto Lahti & Ventus Publishing ApS, s. 60.

[19] L. Mises: Human Action: A Treastise on Economics, Liberty Fund. s. 259.

[20] Ibidem, s. 259.